Oksa (11 km, 16 min od Lasochowa) założona została przez Mikołaja Reja na gruntach wsi Tworów, którą z kolei Rej otrzymał od Hieronima Rze­szow­skiego, dziedzica na Kossowie i Kwilinie, oddając mu w zamian połowę Chyczy. Według Borkiewicza powstanie nowego ośrodka przy­pa­da na rok 1550, zaś w 1554 r. Rejowi udało się uzyskać dlań prawo magdeburskie, który to przywilej czynił z dotychczasowej wsi peł­no­praw­ne miasto. Dokument zatwierdzony przez króla Zygmunta Augusta brzmiał następująco: „Poz­wa­lam mu M. R. wieś dziedziczną Thworów przeistoczyć na miasto, które odtąd Okszą zwać się bę­dzie, ob­da­ro­wu­jąc go prawem teutońskim. Zwalniamy miesz­kań­ców od opłat wszelkiego cła i myta na lat 12, ustanawiamy jarmarki na św. Trójcę i świętego Andrzeja, targi we wtorki”. Sama nazwa Oksa – dawna Oksza – pochodzi od herbu Reja, a ściślej od staropolskiej nazwy siekiery, którą umiesz­czo­no w herbie rodu. Rejowie władali Oksą do końca XVII wieku. W tym czasie pow­sta­je w mieście świątynia kalwińska ufundowana przez samego Mikołaja Reja lub – jak podają inne źródła, a co jednak wydaje się mniej prawdo­po­dob­ne – jego syna, Andrzeja. Zbór pełnił w XVI i XVII wieku niebagatelną funkcję: odbyły się tu cztery synody kalwińskiego kościoła małopolskiego, na które zjeżdżali ważni przedstawiciele polskiej reformacji. 

Jak podaje „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów sło­wiań­skich” (tom VII), po przejściu Oksy w ręce katolików, za zgodą dziedzica, przeor klasztoru Cystersów zajął kalwiński zbór przekształcając go w ka­to­lic­ki kościół. Sto lat później, w 1770 r., świątynię gruntownie odremontowano i przebudowano. Jest to budynek orientowany, zbudowany na planie krzyża greckiego, utworzonego z jedno­przę­sło­wych prostokątnych ramion i środ­ko­wego kwadratu, o zewnętrznych szkarpach. Obecnie pod wezwaniem Nie­po­ka­la­ne­go Poczęcia Najświętszej Panny Marii i św. Mikołaja stanowi unikalny na skalę kraju przy­pa­dek kościoła zbu­do­wa­ne­go w czasach reformacji jako protestancki zbór i zachowanego do dnia dzi­siej­sze­go: śladem jego pier­wot­nej funkcji jest charakterystyczna ambona o kształcie ka­mien­nego kielicha. Poza tym nie zachowały się w kościele pamiątki po kalwinistach: Rawita-Witanowski przypuszcza, że „zniszczyli je zapewne katolicy objąwszy zbór w swe posiadanie”, czego potwierdzeniem może być fakt, iż „nie­daw­no temu [autor pisze te słowa na przełomie XIX i XX stulecia] dwie tablice grobowe, które ocalały w tym kościele, jako wspomnienie o odszczepieńcach usunięto z wnętrza świątyni. Dopiero staraniem jednego z światłych ziemian okolicznych, wmurowane zostały w zewnętrzne mury na tyłach kościoła”. Widnieją w tym miejscu po dziś dzień, bardzo jednak zniszczone przez warunki atmosferyczne i praktycznie nieczytelne. Nie zachował się także żaden ślad świadczący o tym, by Mikołaj Rej został pochowany w ufundowanej przez siebie świątyni, znaleźć można natomiast – właśnie na zewnętrznych murach – epitafium poświęcone jego synowi, Andrzejowi.

Ciekawostką jest, że w Oksie prócz zboru kalwińskiego powstała także szkoła wyższa, która – wedle Rawity-Witanowskiego – „choć otworzona w celach wyznaniowych i inne nauki nieźle krzewiła”.

spis bibliografii